Türk Elçilik Törenleri

Dışarıya giden yüzlerce kişilik Türk elçilik heyetlerine bir de, mehter takımı refakat ederdi.
1683 baharında Yanık Kalesi’nin fethi için sefer tertip olunmuş, Sultan IV. Mehmed Han, ordu ile birlikte Belgrad’a kadar gelerek, burada, Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’yı serhadde uğurlamıştı. Bu sefer, sonradan yön değiştirerek Viyana’ya tevcih edilmiş ve bozgunla sonuçlanmıştır.
Belgrad’da Orta Macar Elçilerinin Kabulü
Mayıs ayında ordu, Belgrad’da iken Orta Macar kralı Tökeli İmre’nin elçileri Otağ-ı Hümâyûn’da padişahın huzuruna çıkmış ve Tökeli İmre’nin sadakatini teyid etmişlerdi. O sıralarda tahtın sol tarafındaki vazifeliler arasında bulunarak elçilerin huzura kabulünü bizzat gören, sonradan silâhdar olan büyük tarihçi Fındıklılı Mehmed, töreni Silâhdar Tarihi’nde şöyle yazıyor:
“Cuma günü, evvelce Filibe’den gelen Orta Macar kralı Tökeli İmre’nin elçileriyle, Dubrovnik elçisi, padişah eşiğine yüz sürme şerefine nail bulunmalarına mezun olduklarından, geceden, muhzır ağa, yeniçeri ağasına varıp:
- “Yarın huzur-ı hümâyûna gelecek elçiler vardır”, diyerek alay için keçelerde pek çok yeniçerinin hazır olmasını bildirdi.”
“Yüce emir, gereğince, kuşluk vaktinde, başçavuş, birkaç çorbacı ve yazıcı, iki bin kadar yeniçeri ile gelip, vezîr-i âzam’ın aylak çadırından otağ-ı hümâyûn’a değin iki saf dizildiler. Onlardan öteye, yüce otağın kapısına varıncaya kadar, sağda ve solda, murassa takım, yaygı, kalkan ve sorguçlarla eyerlenmiş dağ misali güzel atlar, törene mahsus elbiseleriyle solaklar, peykler ve şatırlar; selîmî ve erkân kürkleri ve gümüş değnekleriyle emîr-i alem ve kapıcıbaşılar dizilmişlerdi. Bu tertibin alındığı mahalde, elçiler dahi, ortalarından geçip otağ-ı hümâyûn’un sol tarafında kendilerine kurulan çadırlara indiler.”
“Dîvân-ı Hümâyûn’un hazır olduğunu, vezîr-i âzam telhis edince, padişah hazretleri dahi, haremden otağ-ı hümâyûn’a gelerek indiler. Baş çadırda kurulmuş olan, feleğin yüce bahtlı ve saadetli tahtının benzerine oturdular. Sağ tarafta şehzadeler, Dârüssaade ağası, kapı ağası, hazinedarbaşı, kilârcıbaşı ve kapı oğlanları; tahtın arkasında musahib ağalar; sol tarafta silâhdar, çukadar, rikâbdar ile Hasodalılar ve iç oğlanları pâk elbiseleriyle saf bağladılar. Hakir müellif dahi, bu zümrede mevcut idi.”
“Oradan, Haseki Sinan Ağa gönderilip, vezîr-i âzam’ı, huzur-ı hümâyûn’a davet eyledi. Ol dahi Selîmî ve erkân kürkleri giyinmiş olarak, ata süvar olup, etrafında olan yine Selimî ve erkân kürkleriyle reis efendi, çavuşbaşı ve mücevvezeli telli dîvân çavuşları ile alayın ortasından geçerek otağ-ı hümâyûn önünde indi. İskemle üzerine oturduğu vakit de Silâhdar Şahin Mustafa Ağa içeriden gelip koltuğuna girdi ve padişahın huzuruna getirdi.”
“Ol mecliste, elçilere de izin verildiğinden, önce Macar elçileri, yirmi iki nefer maiyetleri ile baştan ayağa hil’atlendiler. Ancak elçiler, olan üç kişi ve kapı kethudâları olan iki kişiyi emîr-i alem, kapıcıbaşılar, büyük mirahur, yenlerinden ve yakalarından tutarak padişahın heybet veren huzuruna getirdiler ve zemini bûs ettirdiler. Kralları tarafından getirdikleri nâmeyi sunup, lisan ile dahi kullukta sözlerinde sabit olduklarını ve beş bin adet meskûk altın hediyelerini arz edip taşra çıktılar.”
Türk Elçisi Kara Mehmed Paşa Viyana’da (BEÇ’de – 1665)
Kara Mehmed Paşa, 1665 yılında Nemçe’ye büyükelçi tayin edilerek yollanmıştı. Nemçe’nin bir elçisi de karşılık olarak İstanbul’a geliyordu. Kara Mehmed Paşa, 26 Mayıs 1665′ te Budin Kalesi’nden hareket etmiş, Almanya elçisi ile, eskiden beri iki devlet arasında yapıldığı şekilde, Estergon’la Komaran arasındaki bir mevkide mübadele olunmuştu.
Nemçe çasarına hediye olarak, Kara Mehmed Paşa şunları götürüyordu: Bir murassa sorguç, tek direkli bir otak, yirmi seccade, beş Acem kaliçesi, yüz sarık, kırk hil’at, bir okka anber, dîvân takımları ve abâyî ile eyerlenmiş ikisi küheylân ve ikisi yelkendest olmak üzere iki at.
Mehmed Paşa, elçilik hizmetini ifa ederek, bir sene sonra 1666 Mayısında Edirne’ye döndü. Padişah da orada idi. Sadrâzam Fazıl Ahmed Paşa, kendi otağında Sultan IV. Mehmed Han’a verdiği bir ziyafette Kara Mehmed Paşa ile padişahı buluşturdu. Padişah, Kara Mehmed Paşa’nın maruzatını dinledikten sonra Budin’den Beç’e kadar seyahatini ve Beç’te çasarın huzuruna çıkmasını ve sair gördüklerinin yazılmasını ferman eyledi. Bu emir mucibince Kara Mehmed Paşa’nın anlattıkları aynen yazıldı ve padişaha sunuldu. Bu yazının Budin’den Çasar‘ın huzuruna kadar geçen kısmını buraya alıyoruz:
“Evvelâ 1075 zilkadesinin dokuzuncu günü, alay ile Budin Kalesi’ne inilerek burada bir gün kalındı.”
“On birinci günü, oradan dahi, Budin’ in gönüllü askeriyle kalkılıp dört saatte Estergon’a varılıp konuldu. Ol Estergon sancakbeyi, cümle neferleri ve vilâyet askeriyle karşılayarak, istikbal merasimine riayeten, azim-i alay eylediler.”
“Bu menzilde dahi bir gün kalındı ve ertesi gün kalkıldı. İstolni Belgrad valisi Hacı Paşa dahi, cümle sancağı, askeriyle gelip Estergon beyi ile kavuştular. Gene dört saatte Ögüfleve adlı kasabaya varılarak buraya inildi.”
«Ertesi gün, gene adı geçen alaylar ile, karadan; Budin, Peşte ve Estergon azep neferleri, eskiden âdet olduğu üzere, şaykalar ile Tuna suyundan, mübadele mahalli olan menzile gelindi. Burası merhum Sultan Süleyman Han hazretlerinin sınır tayin eylediği mahaldir.”
«Sonra, bahsi geçen mahalle yarım saat kadar yakın yerde, cümle İslâm askerleri alaylarını tertip üzere dizip, zelil ve hakir olasıca kâfirler tarafından gelen elçi dahi, Tuna Nehri’nden ve Komaran generali Joje namındaki grafın başbuğluğundaki sair asker, karadan gelerek batıl ayinleri ile alaylarını hazır ettiler.”
“İki taraftan tercümanlar ile haberleşip, öğle namazı vaktinden yarım saat evvel mübadele olunmasına ittifakla karar verildi. Onar adam ile buluşmak âdet idi. Sınır tayin olunan mübadele mahalline bir sırada üç direk dikildi. Araları ölçülüp otuzar zira’ olmak üzere tamam olduğu görüldü. Mübadeleye karar verilen vakit de geldiğinden, iki taraftan alaylar yerlerini aldı. Ancak, tarafların elçileri mutat üzere onar adam ile ayrıldılar. Onar adamdan birer tanesi olan İslâm askeri tarafından mübadeleye vekil ve memur İstolni Belgrad valisi Hacı Paşa ve kâfirler tarafından memur ve vekil, adı geçen Komaran generali Joje nam grof mübadele ağaçlarına yakın geldiler.”
“Orta yerde olan ağaca kangı elçi evvel gelir ise mağlûp ve sonra gelen galip fal addolunmakla elhamdülillâh-i tealâ kâfir elçisi bir az zaman evvel gelip bu kulları sonra varıp, birbirimizle el ele vererek selâmlaştık ve görüştük. Hacı Paşa bu kullarını Joje nam grafa ve Joje dahi kendi elçilerini Hacı Paşa’ya teslim eyledi. Alaylar ayrılıp bu kulları dahi kendi adamlarımız ile kâfirler tarafına ve kâfir elçisi İslâm tarafına yola koyulduk.”

“Bu kullarını, kâfir askeri alay ile alıp yol alarak, mübadele ağaçlarından beş saat içeride bulunan Ac adındaki kasabaya inildi. Harcırah, levazım ve sair yiyecek tedariki için Çasar tarafından, komiserleri, yani defterdarı gelip, mutatları üzere Beç’e varıncaya değin beraberce geldiler.”
“Ertesi gün bu menzilden, gene kâfir askeri alayları ile kalkıp, sekiz saatte Yanık Kalesi’ne dâhil olduk. Kale içinde olan cümle piyade ve süvari askerlerini, harp âletleri ile dışarı çıkarıp alay ile dizmişler. Kulları dahi alem ve sancaklarımızı açıp, tabii ve nakkarelerimizi döğerek, alaylarının önünden ve Yanık Kalesi’nin orta yerinden geçip, Beç tarafında olan varoş ile kalenin arasında, kaleye yakın bir yere inildi. Bir gün kalındıktan sonra, gene alay ile kalkılıp, yedi saatte Uyvar palangası menziline konuldu. Kapudanları gelip bizimle buluştu. Oradan dahi evvelki gibi alaylar ile gidilerek, yedi saatte Nemçe çasarının hassı olan Anpork denilen yere inildi. Bu menzilden de mutat tarzda kalkılıp, altı saatte, Beç Kalesi’ne üç saat yakınlıktaki Eşigil adlı varoşa gelindi. Kale ve palanga olmadığından, ancak kasabaya benzer bir varoş idi.”
“Alay göstermeye adam toplamak ve kaleye giriş tedariki için bu menzilde iki gün bekletildik. Sonra tercümanları geldi:
- Kaleye yaklaştığınızda tabii ve nakkareleri dindirip; alem, sancak ve bayrakları devşirip kaleye öyle girilsin! Osmanoğlu âyini üzere kale içine girilmesi âdet değildir. Bütün defterlerimizi yokladık; bu âna değin hiç bir tarihte dahi vaki olmamıştır diye haber getirdi. Ben de:
- Şevketlû ve azametlû, âlemin ilticagâhı olan padişah hazretleri efendimiz bu kullarına, işbu tabi ü alem ve sancaklarını ihsan edip dostluğuna dayanarak gönderildi. Osmanlı âyini üzere girilmedikten sonra bizim buraya dostlukla geldiğimiz nereden malûm olur? Elbette kendi ayin ve erkânımız üzere girilmeye razı olurlarsa ne âlâ, ve illâ gayri yüzden girmek ihtimalim yoktur, diye cevap verdim.
“Birkaç defa muradları üzere çok ısrar ve gayret gösterdiler. Allahü Tealâ’nın yardımı ve padişahlık devleti sayesinde men’ine kadir olamayıp nihayet istediğimiz gibi girmeye rıza verdiler.”
“Ve zilkade ayının yirmi beşinci günü, oradan dahi kalkılıp Osmanoğlu’nun cümle İslâm ayini üzere, sancak ve bayraklarımızı açarsak, davul ve nakkarelerimizi döğerek, merasimimizi icra ederek gidilip, Nemçe Çasarı’nın karargâhı olan Beç Kalesi’ne iki saat mikdarı yakın bir yerde Nemçeli’nin malik olduğu bütün piyade ve süvari askeri alay ile karşı geldiler.”
“Çasar, vekillerinin muteberlerinden bir graf ile kendi atlarından donanmış bir at göndermiş. Bu kulları dahi, gene İslâm âdetini icra ile alem ve bayraklarımızı açıp, tabıl ve nakkarelerimizi döğerek Beç Kalesi’ne girildi ve kalenin orta yerinde ikametimize tahsis olunan konağa inildi.”
“On gün bekleme ve istirahatten sonra zilhicce ayının beşinci günü Çasar’a buluşmaya izin olundukta şevketlû ve azametlû padişahımız hazretlerinin dostluğa binaen gönderdiği name-i hümâyûn ile makbul hediyelerini türlü tazim ve hürmetle alıp, Çasar tarafından ikram ve hürmeten gönderilen hıntolara binilip Beç Kalesi’nin orta yerinden alay ile Çasar’ın sarayına varıldı.”
“Galebe Dîvân-ı Hümâyûn’u taklit ederek, o dahi batıl âdetleri üzere dîvân tertip etmişti. Çasar’ın bulunduğu binaya girdik. Melâl çekmiş Kral dahi şevketlû ve azametlû padişahımız hazretlerinin name-i hümâyûnlarına hürmeten oturduğu iskemlesinden iki zira’ miktarı yer ayrılıp ayak üzere durdu. Ol mahalde biz dahi nâme-i hümâyûnu eline teslim eyledik. O dahi son derece hürmetle başı hizasında hususî bir yere koydu.”
“Tercüman aracılığı ile dostluğun devamı, aktolunan sulh ve salahın uzatılması ve sağlamlaştırılmasının arzusu olduğunu açıklayıp, cümle padişah hediyeleri dahi bir bir teslim olununcaya değin, bir saat kadar zaman ayakta durdu. Gerçi başka zamanlarda da ayak üzere durur şeklinde iskemleye dayanır imiş. Lâkin bu defa heybetli Padişahımızın nâme-i hümâyûnlarına saygı gösterip barış ve iyiliğe ziyade riayet ederek ikramda dikkat eyledi. İzin verilip, oradan konağımıza gelerek dokuz ay kaldık.”
Türk sanatları içinde en köklü geleneklere sahip olanlardan biri de, Türk musikisidir. Mehter musikisi bu gelenekler bakımından bin yılın gerilerine kadar uzanır, özel bir kültür ve medeniyete sahip olan Türkler, İslâm medeniyeti çevresine girdikleri zaman, bu medeniyete kendi varlıklarından çok şey vermişlerdi. Türklerin yabancı devlet elçilerini musiki ile karşılamaları usulü Doğu Türkistan’da iken millî âdetleri olduğu gibi Yakın – Doğu’ya ve Anadolu’ya geldikten sonra da bu millî âdetlerini devam ettirmişlerdi.
Elçi Törenlerine Mahsus Bir Musiki: Elçi Peşrevi
Dr. Şinasi Tekin’in, Hayat Tarih Mecmuası’nın 8’ inci sayısında çıkan “Uygurlar’ da Musiki” adlı yazısında 981-985 yıllarında Hoçu Beyi Arslan Han’ın, Çin elçisini musiki refakati ile karşıladığı anlatılmaktadır. Aradan yedi asır geçtikten sonra XVII. yüzyılda Osmanlı mehterhanesinin, elçilerin şerefine galebe divanda çaldığı bir musiki eserine rastlıyoruz. Bu parçanın adı Elçi Peşrevi‘dir.
Osmanlı tarihçileri, umumiyetle mehterhane konserlerinden ve saray çevresindeki musiki hareketlerinden teferruatıyla bahsetmezler. Bunun sebebi, padişahın aynı zamanda İslâm halifesi olması ve çağımızda bile bazı mutaassıp çevrelerde, az da olsa rastlanan, musikinin haram veya helâlliği keyfiyetinin o devirde taze bir mesele olarak tartışma konusu olmasındandır. Bundan dolayı Elçi Peşrevi’ni Osmanlı tarihlerinde bulamayız.
Elçi Peşrevi’ni bize Enderun’da musiki tahsil ederek Türk musikisi hakkında bir edvar yazan, sonradan Boğdan Beyliğine tayin olunan, Türkler’in Kantemiroğlu diye adlandırdıkları Demetrius Cantemir vermektedir. Kantemiroğlu XVII. yüzyılın sonu ile XVIII. yüzyılın başında yaşamış (1673-1723), Türk musikisi sesleri için icat ettiği bir nota ile saz eserlerimizi notaya alarak musiki kitabının sonuna bir mecmua halinde ilâve etmiştir.
Kantemiroğlu’nun kitabında bulduğumuz Elçi Peşrevi, haşmetli bir tören peşrevidir. Mehterhanenin çalması için bestelenmiştir. Irak makamında ve harbî düyek usulündedir. Yaklaşık olarak iki yüz altmış beş yıl evvel notaya alman bu peşrev, ezgi (melodi) bakımından günümüzün marşlarıyla kolaylıkla boy ölçüşür ve bugünkü musiki anlayışımızla dahi mümtaz bir yer işgal eder. Zira halihazır askerî musikilerin ve marşların atası, Osmanlı mehter musikisinden başka bir şey değildir.
Galebe dîvânda, mehterhane Elçi Peşrevi’ni ve diğer mehter havalarını çalarken köslerin de icraya iştirak ettiklerini Evliya Çelebi’den öğreniyoruz. Evliya Çelebi, Seyahatname’sinin iki yerinde elçilerin kabul törenlerine itina olunduğunu bazı vesilelerle anlatmaktadır.
Sultan IV. Murad Han’ın tahtından bahsederken:
“Unkapanı’nda, bizim peder merhumun şakirdi, kuyumcu Lâz Ali Sultan, Murad Han’ın tahtını kendi buluşlarıyla öyle tezyin etmiştir ki, bakan gözler kamaşır, on sekiz padişah elçisi geldikte bu taht üzerine azamet ve dârât ile cülûs-i padişahî vuku bulur.” diyor.
İstanbul’da Odunkapısı’nın iç yüzünde Bıçkıcılar’daki köshaneden bahsederken ise:
“İçinde yüz elli çift deve kösleri, Osman Han-ı Sanî‘nin Hotin seferine götürdüğü fil kösleri vardır. Her biri, bir hamam kubbesi kadar gelir. Bayram gecelerinde, bayram günlerinde, sûr-ı hümâyûnlarda, on sekiz devletin elçileri birleştiklerinde bu kösler çalınır.” demektedir.
873 Kişilik Heyet

Türk elçilik heyetleri yabancı memleketlere gittikleri zaman, heyete bir mehterbaşı idaresinde bulunan mehter takımları refakat ederdi. Kara Mehmed Paşa’nın 1665′ teki 295 kişilik Viyana elçilik heyetinde bir mehter takımı vardı. 1683 Viyana bozgunu olup da savaşlar sonunda 1699 Karlofça barışı imzalanınca Almanya ile Türkiye arasında eskisinden daha kalabalık elçilik heyetleri gidip gelmeye başladı. 1700’ de 571 kişilik bir heyetle gene bir mehter takımı, 1719’ da 873 kişilik bir heyetle 60 mevcutlu muazzam bir mehter takımı Viyana’ya ihtişamla giriyordu.
XVIII. yüzyıl, Türk mehterhanesinin Avrupa’da altın çağıdır. Yüzyıl başında Rusya ve Lehistan’a sazları ve sanatkârları ile birer mehter takımı gönderiliyor, yüzyılın ikinci yarısında Fransa başkenti Paris, Türk modasının ve mehter musikisinin geçer akça olduğu bir şehir oluyordu.
Elçi peşrevimiz mehter takımlarımızın ayak bastığı yerlerde çalınıyor ve Batılı musikiciler üzerinde tesirler meydana getiriyordu. Nihayet 1826 inkılâbı ile Türkiye’de mehterhane kaldırıldı. Fakat 1826’dan yıllar sonra dahi, bir Fransız bestekâr: Georges Bizet (1838-1875), 2 No.lu Arlésienne süitinin Farandole bölümünü, Elçi Peşrevi’nin üçüncü hanesi motiflerinden ve mehter musikisi üslûbundan, istifade ederek, besteleyebiliyordu. Bu da mehterhanenin Avrupa çapındaki tesirinin derecesini ve hatırasının Batı dünyasında tazeliğini muhafaza ettiği bir çağda bizde kaldırıldığını gösteriyor.
Haydar
SANAL
Kaynak: Hayat Tarih Mecmuası, C:1, S:1, s.35-41, İstanbul, Şubat 1966